Ragionamento di musica (1588)
Exempla

‹ ante ›

Virtus securitatem parit.

Marque de l'imprimeur Erasmo Viotti (licorne plongeant sa corne dans un cours d'eau) & devise : 'Vertu est mère de sûreté.'

Ragionamento primo

Musica è la Maestra di tutti le modulationi, che nascono da suoni, & canti.

Lanfranco, Giovanni Maria. Scintille di musica (1533)
Par. I. Che cosa e Musica : & della sua divisione
[p. 1] Musica adunque e (generalmente diffiniendola) la maestra di tutte le modulationi : che nascono da suoni : & canti : & e Triplicata : cioe Mondana : Humana & istrumentale.

Est igitur Musica actio motus sonorum consonantias, ac melodiam efficiens.

Gaffurio, Franchino. Practica musice (1496)
Lib. I, cap. 1. De Introductorio ad Musicam exercitationem necessario
[sig. a] Est igitur musicæ actio motus sonorum consonantias ac melodiam efficiens.

Musica est scientia, quæ in numeris, proportionibus, consonantiis, mensuris, & qualitatibus consistit.

Rossetti, Biagio. Libellus de rudimentis musices (1529)
Compendium musicæ, cap. 1
[p. 4] Musica est scientia quæ in numeris, proportionibus, consonantiis, conjunctionibus, mensuris et quantitatibus consistit.

Musica è scientia, la quale dimostra il modo di rettamente cantare, & con suave modo pronuntiare.

Aaron, Pietro. Toscanello in musica… con l'aggiunta (1523, R/1529)
Lib. I, cap. 3. Diffinitione, et derivatione de la musica
[sig. A₄'] Adunque la musica e scienza, la qual dimostra il modo di rettamente cantare, et con suave modo pronuntiata.

La Musica Humana è una concordanza di diversi elementi in una compositione, mediante la quale la natura spirituale si congiunge col corpo ; & la ragionevole natura con la irragionevole concordevolmente si congiunge, la qual concordia procede dalla connessione dell'anima, & del corpo.

Angelo da Picitono. Fior angelico di musica (1547)
Lib. I, cap. 5. Della Musica humana
[sig. B] La Musica humana e una concordanza de diversi elementi in una compositione, mediante laquale la natura spirituale si congiunge col corpo, & la rationale natura con la irrationale concordevolmente si congiunge, laqual concordia procede dalla connexione dell'anima, & del corpo : & e congiunta, over ligata de gli ligami corporei con quella amicitia della qual e congiunta l'anima col corpo, ma e ligata de ligami virtuali causati dalla proportione d'humori.

Musica Humana tribus animi partibus, intellectu, sensibus, habitu tres efficit, & rationes, Diapason, Diapente, Diatessaron.

Politien, Ange. Angeli Politiani prælectio : Cui titulus Panepistemon (1491)
[sig. a₃'] Musica naturalis est & artificialis. Naturalis humana & mundana. Humana tribus animi partibus intellectu, sensibus, habitu : tres efficit & rationes Diapason, Diapente, Diatessaron.

Humana Musica est, quæ de proportionibus corporis, & animæ, & harum partium inter se considerat.

Reisch, Gregor. Margarita philosophica (1503)
Lib. V, tract. I, cap. 5. De divisione musicæ in Mundanam, Humanam, & Instrumentalem
[sig. h₄'] DIS. Humana quæ est ? MAG. Quæ de proportionibus corporis & animæ : & harum inter se partium considerat.

Nam animus noster quasi Tetracordum quoddam, intellectu, ratione, phantasia, ac sensibus constat.

Valgulio, Carlo. Proœmium in musicam Plutarchi ad Titum Pyrrhinum (1507)
édition utilisée : Plutarchi Cheronei Opuscula (1514)
[f. 121] Nam animus noster quasi Tetrachordum quoddam, Intellectu, Ratione, Phantasia, ac sensibus (si Platonicis credimus) constat.

Postquam igitur secundum creatoris mentem tota animæ constitutio absoluta fuit, mox corporeum intra ipsam effinxit ; mediumque mediæ accommodans apto modulamine copulavit.

Platon. Timée [De mundi natura]
édition utilisée : Omnia divini Platonis opera tralatione Marsilii Ficini (1532)
Timæus vel De mundi natura (trad. lat. Marsile Ficin)
[p. 711] Postquam igitur secundum creatoris illius mentem tota animæ constitutio absoluta fuit, mox omne corporeum intra ipsam effinxit, mediumque mediæ accommodans apto modulamine copulavit.
[L. Le Roy] Quand donc toute la composition de l'ame fut achevee selon la volunté de son createur, il feit en apres dedens elle tout ce qui est corporel : & appliquant le moyen à la moyenne, les assembla comme par une harmonie de musique.

Arbitror equidem, ò Socrates, te animadvertisse nos tale aliquid potissimum esse animam cogitare, esse videlicet in corpore nostro intentionem, & complexionem quandam ex calido, frigido, sicco, humido, cæterisque talibus horumque temperantiam, consonantiamque animam esse.

Platon. Phédon [De anima]
édition utilisée : Omnia divini Platonis opera tralatione Marsilii Ficini (1532)
Phædo vel De animi immortalitate, vel de anima (trad. lat. Marsile Ficin)
[p. 505] Arbitror equidem ô Socrates te animadvertisse, nos tale aliquid potissimum esse animam cogitare. Esse videlicet in corpore nostro intentionem, & complexionem quandam ex calido, frigido, sicco, humido, cæterisque talibus, horumque temperantiam consonantiamque animam esse, resultantem videlicet in corpore postquam hæc ipsa bene moderateque invicem temperata fuerint.
[L. Le Roy] Car je croy fermement Socrates, que vous cognoissez assez ce que nous estimons de l'ame, c'est à sçavoir qu'il y a en nostre corps quelque intention & complexion du chauld & froid, sec & humide, & la certaine temperance & convenance de teles qualitez estre nostre ame, vivant au corps, quand sont bien moderées & temperées ensemble.

Id nimirum scientes, quod tota nostræ animæ, corporisque compago Musica conjuncta sit.

Boèce. De institutione musica libri quinque (éd. Gottfried Friedlein, 1867)
Lib. I, cap. 1. Proemium. Musicam naturaliter nobis esse conjunctam et mores vel honestare vel evertere
[p. 186] […] id nimirum scientes quod tota nostræ animæ corporisque compago musica coaptatione conjuncta sit.
[C. Meyer] Sans doute savaient-ils [les Pythagoriciens] que l'ensemble formé par notre âme et notre corps est organisé selon une structure musicale.

Quia non potest dubitari, quin nostræ animæ, & corporis status eisdem quoddamodo proportionibus videatur esse compositus.

Boèce. De institutione musica libri quinque (éd. Gottfried Friedlein, 1867)
Lib. I, cap. 1. Proemium. Musicam naturaliter nobis esse conjunctam et mores vel honestare vel evertere
[p. 186] Quia non potest dubitari, quin nostræ animæ et corporis status eisdem quodammodo proportionibus videatur esse compositus, quibus armonicas modulationes posterior disputatio conjungi copularique monstrabit.
[C. Meyer] Puisque, n'en doutons point, l'état de notre âme et de notre corps semble être formé à l'instar de ces mêmes rapports qui réunissent et associent les modulations harmoniques, comme le montrera la discussion à venir.

Humanam vero Musicam facilè perceperis, si in te ipsum descendere incipias.

Ricchieri, Lodovico [Cælius Rhodiginus]. Lectionum antiquarum libri triginta (1542)
Lib. IX, cap. 6. Musica triplex…
[p. 318] Humanam verò musicam facilè perceperis, si in te ipsum (quod Persius inquit) descendere incipias, & miraculum divinum amplius expendas.

Mondana Musica est, quæ de harmonia totius, & partium mundi supercælestis, & elementaris considerat.

Reisch, Gregor. Margarita philosophica (1503)
Lib. V, tract. I, cap. 5. De divisione musicæ in Mundanam, Humanam, & Instrumentalem
[sig. h₄'] DIS. Mundana quæ est ? MAG. quæ de harmonia totius & partium mundi super cœlestis & elementaris considerat.

Non enim sine maxima proportione. & harmonia orbes cælestes adinvicem locati sunt ; ob id & dulcissimam motu suo concinentiam faciunt.

Reisch, Gregor. Margarita philosophica (1503)
Lib. V, tract. I, cap. 5. De divisione musicæ in Mundanam, Humanam, & Instrumentalem
[sig. h₄'] Non enim sine maxima proportione & harmonia orbes cœlestes adinvicem locati sunt : ob id & dulcissimam motu suo concinentiam faciunt.

Mundana Musica cernitur in eo, quòd cælestium motus sicuti phthongus, Diastemate constat, circolarisque ambitus hamonicorum systematum referunt Apocatastatis.

Politien, Ange. Angeli Politiani prælectio : Cui titulus Panepistemon (1491)
[sig. a₄] Mundana Musica cernitur in eo quod cælestium motus sicuti Pthongus Diastemate constat, circularesque ambitus harmonicorum systematum referunt Apocatastasis.

Quis est, qui complet aures meas tantus, & tam dulcis sonus ? Hic est (inquit ille) qui intervallis conjunctis imparibus, sed tamen pro rata portione distinctis impulsu, & motu ipsorum orbium conficitur ; qui acuta con gravibus temperans varios æquabiliter concentus efficit.

Cicéron. De re publica, Lib. VI. Somnium Scipionis
La République : Lib. VI. Le songe de Scipion, cap. 13 (18)
[VI, 13 (18)] Quæ cum intuerer stupens, ut me recepi : 'Quid hic ?' inquam, 'quis est, qui complet aures, tantus et tam dulcis sonus ?' 'Hic est,' inquit, 'ille, qui intervallis disjunctus imparibus, sed tamen pro rata parte distinctis, impulsu et motu ipsorum orbium efficitur et acuta cum gravibus temperans varios æquabiliter concentus efficit ; nec enim silentio tanti motus incitari possunt, et natura fert, ut extrema ex altera parte graviter, ex altera autem acute sonent.'
[éd. D. Janot] Toutes ces choses je contemploye avec grande admiration, & non sans perturbation de mon esperit : apres toutesfois que je fuz revenu à moy, je commencay à interroger qui estoit ce son si grand & si doulx, qui remplissoit mes aureilles. 'C'est,' me respond AFRICAN 'ung son, lequel conjoinct par intervalles inegaulx & non pareilz, toutesfois distinguez par deue proportion des parties, excité de l'impulsion & mouvement de ces spheres celestes, & par temperer ou mesler l'acut avec le grave, equablement rend divers tons.

In his maximè perspicienda est, quæ in ipso cælo, vel compage elementorum, vel temporum varietate visuntur, qui enim fieri potest, ut tàm velox cæli machina tacito, silentique cursu moveatur ?

Boèce. De institutione musica libri quinque (éd. Gottfried Friedlein, 1867)
Lib. I, cap. 2. Tres esse musicas ; in quo de vi musicæ
[p. 187] Et primum ea, quæ est mundana, in his maxime perspicienda est, quæ in ipso cælo vel compage elementorum vel temporum varietate visuntur. Qui enim fieri potest, ut tam velox cæli machina tacito silentique cursu moveatur ?
[C. Meyer] Parlons d'abord de la musique du monde. On l'observe surtout dans le ciel lui-même, dans la combinaison des éléments ou dans la diversité des saisons. Comment donc peut-il se faire que la machine du ciel, si rapide, se meuve d'une course muette et silencieuse ?

Ex ipso enim circunductu orbium sonum nasci necesse est.

Macrobe. Commentarium in Ciceronis somnium Scipionis
Commentaire au songe de Scipion : Lib. II, cap. 1
[II, 1] Ex ipso enim circumductu orbium, sonum nasci necesse est : quia percossus aer, ipso interventu ictus, vim de se fragoris emittit, ipsa cogente natura, ut in sonum desinat duorum corporum violenta collisio.
[M. Armisen-Marchetti] Il faut bien en effet que par leur rotation même les sphères engendrent un son, parce que l'air, quand il est frappé, émet, du fait même du choc, un bruit puissant : car il est dans la nature même qu'un heurt violent entre deux corps aboutisse forcément à un son.

Quo enim pacto fiat, ut tantorum orbium rotata vertigo tacito, silentique feratur ambitu ?

Ricchieri, Lodovico [Cælius Rhodiginus]. Lectionum antiquarum libri triginta (1542)
Lib. IX, cap. 6. Musica triplex…
[p. 317] Quo enim pacto fiat, ut tantorum orbium rotata vertigo tacito, silentique feratur ambitu, etiam si nobis minus audientibus, miranda sonorum transeat jucunditas ?

La Musica Mondana si deve conoscere in quelle cose, le quali si veggono nel cielo.

Dentice, Luigi. Duo dialoghi della musica (1552)
Dialogo primo [della Theorica]
[sig. A₂'] […] tre generi di Musica si trovano ; la Mondana, l'Humana, & l'Instrumentale, hora seguendo accioche meglio ne siate capace dico, che primieramente quella ch'è mondana si dee conoscere in quelle cose, le quali si veggono nel Cielò, o nella composition de gli elementi, overo nella varietà de tempi.

Musica Plana è la prolatione delle note semplice, & uniforme.

Lanfranco, Giovanni Maria. Scintille di musica (1533)
Par. I. Della Musica piana : & misurata
[p. 1] Musica piana e la prolatione delle note semplici, & uniformi, che non possono ne accrescere, ne decrescere, per che il suo tempo e intero, & indivisibile.

Musica Plana est illa, cujus notæ, vel figuræ, & mensura, & tempore pari pronuntiantur.

Vanneo, Stephano. Recanetum de musica aurea (1533)
Lib. I, cap. 5. De divisione musices harmonicæ
[f. 6'] Musica autem plana seu simplex, est specierum eadem quantitas. Vel est figurarum æqualitas, cujus figuræ nec augeri, nec minui possunt. Vel Musica plana est illa, cujus notæ, vel figuræ, & mensura, & tempore pari, pronunciantur.

La Musica misurata è la diversa quantità delle note, che crescano per multiplicatione, & dicrescano per divisione.

Lanfranco, Giovanni Maria. Scintille di musica (1533)
Par. I. Della Musica piana : & misurata
[p. 1] Musica misurata e la diversa quantita delle note, che crescono per moltiplicatione, & decrescono per divisione, secondo che loro comandano i tre gradi del genere quantitativo, cio e Modo, Tempo, & Prolatione […].

La Musica Istromentale è quella, quale è produtta, over causata da gl'Istromenti artificiali.

Angelo da Picitono. Fior angelico di musica (1547)
Lib. I, cap. 6. Della Musica instrumentale
[sig. B'] La Musica instrumentale e quella laqual e produtta over causata da gli instrumenti artificiali, e da quella nasce la Musica organica & harmonica.

[…] la Musica Istromentale consistere in tutti gl'Istromenti, quali si possano accompagnare col canto.

Dentice, Luigi. Duo dialoghi della musica (1552)
Dialogo primo [della Theorica]
[sig. B] La terza [musica] è quella, la qual si dice consistere in tutti gli stormenti i quali si possono accompagnare co'l canto […].

Musico è quello, che giunge alla facultà della Musica con l'ingegno Specolativo.

Angelo da Picitono. Fior angelico di musica (1547)
Lib. I, cap. 14. Del Musico & Cantore
[sig. B₄] Dipoi anchora, il vero Musico e quello ilqual aggiunge alla faculta della Musica con l'ingegno speculativo, e con vera ragione : non tanto nella pratica del canto, quanto che nella speculativa.

Speculativus Musicus is erit, qui ratione ducente canendi scientiam non servitio operis ; sed imperio speculationis assumpsit.

Burzio, Nicolò. Musices opusculum (1487)
Tract. I, cap. 6. Quid sit musicus : & differentia inter musicum & cantorem
[sig. b₂] Cum itaque musices disciplina amantissimi naturalis sit scientia : & speculativum seu theoricum nobiliorem sapientioremque reddit quam praticum : ideo speculativus musicus is erit : qui ratione ducente canendi scientiam non servitio operis : sed imperio speculationis assumpsit.

Musico è quello, ch'insegna la scienza del Canto con vera ragione.

Angelo da Picitono. Fior angelico di musica (1547)
Lib. I, cap. 14. Del Musico & Cantore
[sig. B₄] Anchora meglio se dechiara per maggior intelligenza de gli lettori, dicendo, che il vero Musico e quello ilqual insegna la scienza del canto con vera ragione, non tanto al servitio de l'opera, ma alla sumita de l'imperio con la ragione speculativa, ma secondo questa ragione si debbe giudicare, & non per il canto, ne per il suono.

Isque Musicus est, cui adest facultas secundum speculationem, rationemve propositam, ac Musicæ convenientem de modis, ac rhythmis, deque generibus cantilenarum judicandi.

Boèce. De institutione musica libri quinque (éd. Gottfried Friedlein, 1867)
Lib. I, cap. 34. Quid sit musicus
[p. 225] […] isque est musicus, cui adest facultas secundum speculationem rationemve propositam ac musicæ convenientem de modis ac rythmis deque generibus cantilenarum ac de permixtionibus ac de omnibus, de quibus posterius explicandum est, ac de poetarum carminibus judicandi.
[C. Meyer] Est musicien celui qui, en se fondant sur la réflexion, ou sur la raison qui préside et convient à la musique, possède la faculté de juger des modes, des rythmes, des genres de cantilène, des mélanges sonores et de tout ce qu'il faudra expliquer par la suite, ainsi que des chants des poètes.

Cantor itaque vocatur, qui vocem modulatur in cantu.

Durand, Guillaume. Rationale divinorum officiorum (éd. 1519)
Lib. II, cap. 2. De cantore
[f. 15' col. 2] Cantor itaque vocatur qui vocem modulatur in cantu.
[C. Barthélemy] On appelle donc chantre celui qui prête sa voix aux modulations du chant.

Cantor est autem, qui cantando diutina exercitatione Musicæ præcepta capescit, vocisque sono promit, & ad actum deducit.

Vanneo, Stephano. Recanetum de musica aurea (1533)
Lib. I, cap. 7. De musici et cantoris discrimine
[f. 8] Cantor autem est, qui cantando diutina exercitatione musici præcepta capescit, vocisque sono promit, & ad actum deducit.

Il Cantore è quello, che si essercita nel canto con gli Musici precetti, & viene à condurre quelli in atto con la voce, over col suono.

Angelo da Picitono. Fior angelico di musica (1547)
Lib. I, cap. 14. Del Musico & Cantore
[sig. B₄] Restamo a dechiarare, che cosa e il Cantore : Impercio che'l Cantore e quello ilquale si exercita nel canto con gli musici precetti, & viene a condur quelli con l'atto della voce, over con il suono.

Aequale quidem est, quod ad aliud comparatum, neque minore summa infra est, neque majore transgreditur ; ut denarius denario, vel ternarius ternario.

Boèce. De institutione arithmetica libri duo (éd. Gottfried Friedlein, 1867)
Lib. I, cap. 21. De relata ad aliquid quantitate
[p. 45] Et æquale quidem est, quod ad aliquid comparatum neque minore summa infra est, neque majore transgreditur, ut denarius denario vel ternarius ternario vel cubitum cubito vel pes pedi et his similia.
[J.-Y. Guillaumin] Est égal ce qui, comparé à autre chose, n'est ni plus petit, par défaut, ni plus grand, par excès. Exemples : 10 est égal à 10, 3 à 3, la coudée à la coudée, le pied au pied, etc.

Superparticolaris numerus est, qui ad alium relatus ipsum quidem totum continet, & insuper alteram partem ejus.

Reisch, Gregor. Margarita philosophica (1503)
Lib. IV, tract. I, cap. 13. De Numero superparticulari
[sig. f₄'] DIS. Superparticularis numerus quis est ? MAG. Est numerus qui ad alium relatus ipsum quidem totum continet : & insuper alteram ejus partem […].

Ragionamento secondo

Ragionamento terzo

Primus con sexto fa, sol, la, semper habeto.
Tertius, & Octavus ut, Re, fa, atque secundus.
La, sol, la, Quartus ; fa, re, fa, sit tibi Quintus.
Septimus, fa, mi, fa, sol, si bene recordor.

Ragionamento quarto

[…] quæ ignoranter peccavimus ne subito, præoccupati die mortis […].

Responsorium. Ad Benedictionem et Impositionem Cinerum
Répons du Mercredi des Cendres. Bénédiction des Cendres
[Introibo] Emendémus in mélius, quæ ignoránter peccávimus : ne, subito præoccupáti die mortis, quærámus spátium pæniténtiæ, et inveníre non póssimus. Atténde, Dómine, et miserére : quia peccávimus tibi.
[Introibo] Supprimons par nos progrès dans le bien les fautes dont nous nous sommes rendus coupables par ignorance, de crainte que surpris soudainement le jour de la mort, nous ne cherchions le temps de faire pénitence et ne puissions le trouver. Prêtez attention, Seigneur, et ayez pitié, parce que nous avons péché contre vous.

‹ post ›


Dialogo di musica (1595)
Exempla

‹ ante ›

Virtus securitatem parit.

Marque de l'imprimeur Erasmo Viotti (licorne plongeant sa corne dans un cours d'eau) & devise : 'Vertu est mère de sûreté.'

Parte prima

Dictus & Amphion Thebanæ conditor arcis
Saxa movere sono testudinis, & prece blanda
Ducere, quò vellet.

Horace. Ars poetica
Épîtres : Lib. II, ep. 3. L'Art poétique
[vv. 391–96]
Silvestris homines sacer interpresque deorum
cædibus et victu fœdo deterruit Orpheus,
dictus ob hoc lenire tigris rabidosque leones ;
dictus et Amphion, Thebanæ conditor urbis,
saxa movere sono testudinis et prece blanda
ducere quo vellet.
[J. Peletier du Mans]
Jadis Orphee envoié es bas lieux
Pour annoncer les mysteres des Dieux,
Seut divertir les hommes qui sans loix
D'occisions vivoint parmi les bois.
Pource dit on que les Tigres terribles
Il adoussit, & les Lions horribles :
Et Amphion, lequel Thebes bastit,
Si doussement une harpe batit,
Que par son chant les pierres assembloit,
Les conduisant la ou bon lui sembloit.

Neminem autem puto tam stupidum, tam plumbeum, qui cantu non moveatur.

Valgulio, Carlo. Proœmium in musicam Plutarchi ad Titum Pyrrhinum (1507)
édition utilisée : Plutarchi Cheronei Opuscula (1514)
[f. 121] Neminem autem esse puto tam stupidum tamque plumbeum : qui cantu non moveatur.

Cantate domino canticum novum, cantate domino omnis terra. Cantate domino, & benedicite nomini ejus, annunciate de die in diem salutare ejus, annunciate inter gentes gloriam ejus, in omnibus populis mirabilia ejus.

La Bible (Vulgate clémentine). Liber psalmorum
Livre des Psaumes : Ps 95. Cantate Domino
[Ps. 95:1–3] Canticum ipsi David, quando domus ædificabatur post captivitatem. Cantate Domino canticum novum ; cantate Domino omnis terra. Cantate Domino, et benedicite nomini ejus ; annuntiate de die in diem salutare ejus. Annuntiate inter gentes gloriam ejus ; in omnibus populis mirabilia ejus.
[L.-C. Fillion] Cantique de David, lorsqu'on bâtissait la maison après la captivité. Chantez au Seigneur un cantique nouveau ; chantez au Seigneur, toute la terre. Chantez au Seigneur, et bénissez son nom, annoncez de jour en jour son salut. Annoncez sa gloire parmi les nations, ses merveilles parmi tous les peuples.

Parte seconda

Eccetto la Quarta, le cui estreme parti discordano.

Gaffurio, Franchino. Angelicum ac divinum opus musice (1508)
Tract. IV, cap. 2. De le varie concinita de alcune specie & membri del contrapuncto replicati
[sig. G₂'] Excepta la quarta cioe la consonantia diatessaron : le cui extreme voce ad invicem discordano : quando resta simplice & non conjuncta con altra concinita : ma composita & conjuncta in acuto con una altra specie rende bona concordantia […].

Non igitur auribus consonat Diapason cum Diatessaron.

Gaffurio, Franchino. Theorica musice (1492)
Lib. II, cap. 5. In quibus proportionibus consistant consonantiæ
[sig. c₆'] Non igitur auribus consonat diapassondiatessaron : quia ejusdem proportionis terminorum differentia non est utrorumque mensura comunis.

Parte terza

‹ post ›