Traités espagnols


Aguilar, Gaspar de. Arte de principios de canto llano [1530–37]
Anonyme. Arte de canto llano [c.1515]
Aranda, Matheo de. Tractado de canto llano (Lisbonne, 1533)
Aranda, Matheo de. Tractado de canto mensurable y contrapuncto (Lisbonne, 1535)
Durán, Domingo Marcos. Lux bella (Séville, 1492)
Escobar, Cristóbal de. Introduction muy breve de canto llano [c.1498]
Espinosa, Juan de. Tractado de principios de musica practica & theorica (Tolède, 1520)
Espinosa, Juan de. Tractado breve de principios de canto llano [c.1520]
Molina, Bartolomé de. Arte de canto llano Lux videntis dicha (Valladolid, 1503)
Spañon, Alonso. Introducion muy util & breve de canto llano (Séville) [c.1504]
Tovar, Francisco. Libro de musica pratica (Barcelone, 1510)

Exempla

 ↑  Aguilar, Gaspar de. Arte de principios de canto llano [1530–37]

Semediapenthe ac tritonus non sunt tolerandi in cantu plano.

Primus cum sexto fa sol la. semper habeto
Tertius et octavus ut re fa. sic secundus.
La sol. sol la. quartus
Ut mi sol. sit tibi quintus.
Ut fa mi fa sol. quoque septimus.

Primus & sextus la sol la.
Secundus & octavus fa sol fa.
Fa sol fa mi re fa. tertius.
Re ut re mi re. quartus
Sol la sol. vel fa sol fa quintus
Re fa mi re quoque septimus.

Et quia in humanis inventionibus nihil es perfectum.

Qui vivit et regnat per cuncta seculorum secula. Amen.

 ↑  Anonyme. Arte de canto llano [c.1515]

 ↑  Aranda, Matheo de. Tractado de canto llano (Lisbonne, 1533)

 ↑  Aranda, Matheo de. Tractado de canto mensurable y contrapuncto (Lisbonne, 1535)

 ↑  Durán, Domingo Marcos. Lux bella (Séville, 1492)

 ↑  Escobar, Cristóbal de. Introduction muy breve de canto llano [c.1498]

Primus cum quarto esto, in. a. atque sexto.
tertius & octavus in. c. semper accuto, simul et quintus.
Septimus petit. d. f. atque secundus.

Primus cum. vi. dant. la. sol. la. tertia a finali : minime incorrectis.
Secundus & octo, cum quinto. fa. sol. fa. ut. in eodem.
Tertius. fa. sol. fa. mi. fa. quinta ab ultima incipitote. fa. si in brevi bis diminuta.
Quartus quinta. re. ut. re. mi. re. ad posteriora : ultimaque potest bis diminuta.
Septimus. re. fa. mi. re. mi. quinta a finali : non. fa. in brevi pronunciabis.

Primus & sextus. fa. sol. divise, sol. la. ligate, sic intonentur.
Tertius & octavus. ut. &. re. fa. uniantur :
sic & secundus. ut. &. mi. sol. uniantur quintus in omnibus suis.
Quartus. la. sol. ligate. sol. laque cantetur.
Septimus. ut. fa. mi. ligabis, mi. fa. divisas ad. sol. certificabis.

 ↑  Espinosa, Juan de. Tractado de principios de musica practica & theorica (Tolède, 1520)

AVE MARIA GRACIA PLENA.

Salutation angélique. La Bible (Vulgate clémentine). Evangelium secundum Lucam
Évangile selon saint Luc : Cap. 1
[Luc. 1:26–28] In mense autem sexto, missus est angelus Gabriel a Deo in civitatem Galilææ, cui nomen Nazareth, ad virginem desponsatam viro, cui nomen erat Joseph, de domo David : et nomen virginis Maria. Et ingressus angelus ad eam dixit : Ave gratia plena : Dominus tecum : benedicta tu in mulieribus.
[L.-C. Fillion] Or au sixième mois, l'ange Gabriel fut envoyé de Dieu dans une ville de Galilée, appelée Nazareth, auprès d'une vierge fiancée à un homme de la maison de David, nommé Joseph ; et le nom de la vierge était Marie. L'ange, étant entré auprès d'elle, lui dit : Je vous salue, pleine de grâce ; le Seigneur est avec vous, vous êtes bénie entre les femmes.

Septem addisce litteras : septem characteribus depictas.

Gui d'Arezzo. Regulæ musicæ rhythmicæ (éd. J.-P. Migne, Patrologiæ series latina 141)
Incipiunt item musicæ guidonis regulæ rhythmicæ in antiphonarii sui prologum prolatæ
[col. 405] Notis ergo illis spretis, quibus vulgus utitur,
Quod sine ductore nusquam, ut cæcus, progreditur,
Septem istas disce notas septem characteribus.

Obloquitur numeris septem discrimina vocum.

Virgile. L'Énéide, Lib. VI
[vv. 645–47]
Nec non Threicius longa cum veste sacerdos
obloquitur numeris septem discrimina vocum,
jamque eadem digitis, jam pectine pulsat eburno.
[A.-M. Boxus & J. Poucet]
Et même voici le prêtre de Thrace [= Orphée], revêtu d'une longue robe, qui chante en cadence, faisant vibrer les sept notes de sa lyre, tantôt sous ses doigts, tantôt avec son plectre d'ivoire.

Proprietas in cantu est derivatio plurium vocum ab uno eodemque principio.

Gaffurio, Franchino. Theorica musice (1492)
Lib. V, cap. 6. De Applicatione Litterarum & Sillabarum ad Cordas secundum Latinos
[sig. k₂] Hujusmodi autem proprietatem Marchetus diffinit plurium vocum derivationem esse ab uno eodemque principio.

Est igitur deductio sex vocum cantus sub aliqua trium proprietatum emanatio.

Guillermo Despuig. Ars musicorum (1495)
Lib. V, cap. 11. De principalium signorum atque deductionum numero
[fol. 40] Est igitur deductio sex vocum cantus sub aliqua trium proprietatum emanatio.

Mutatio in cantu est variatio nominis in eodem spacio linea & sono.

Burzio, Nicolò. Musices opusculum (1487)
Tract. I, cap. 18. Quid sit mutatio in cantu
[sig. c₈] Mutatio igitur ut dicunt : est variatio nominis : sive note in [e]odem spatio : linea : ac sono.

Mutatio in cantu est nominum vocum : in eodem loco transpositio aut variatio.

Guillermo Despuig. Ars musicorum (1495)
Lib. V, cap. 23. De mutatione quid sit & ex quibus fiat
[fol. 43] Quamobrem mutatio in cantu est unius vocis dimissio : & alterius in eodem loco & sono assumptio. Vel mutatio est. nominum vocum in eodem loco transpositio aut variatio.

Tono semitono vox secunde jungitur.

Gui d'Arezzo. Regulæ musicæ rhythmicæ (éd. J.-P. Migne, Patrologiæ series latina 141)
Incipiunt item musicæ guidonis regulæ rhythmicæ in antiphonarii sui prologum prolatæ
[col. 407] Tono semitoniove vox secundæ jungitur.

Quod vere semitonium nuncupatur. pars toni minor est quam dimidia.

Boèce. De institutione musica libri quinque (éd. Gottfried Friedlein, 1867)
Lib. II, cap. 29. Demonstrationes non esse .CCXLIII. ad .CCLVI. toni medietatem
[p. 263] Liquet igitur eam proportionem, quæ in .CCLVI. et .CCXLIII. est constituta, non esse integrum dimidium toni. Quocirca id, quod vere semitonium nuncupatur, pars toni minor est quam dimidia.
[C. Meyer] Par conséquent, tenons pour acquis que le rapport fondé sur les nombres 256 et 243 n'est pas un demi-ton entier. C'est pourquoi, ce que l'on appelle véritablement un demi-ton, est une part de ton plus petite que la moitié.

Semitonium non enim medius tonus est : sed de duabus toni partibus minima.

Burzio, Nicolò. Musices opusculum (1487)
Tract. I, cap. 21. De conjunctionibus musicalibus
[sig. c₈] De minori semitonio. […] dictumque semitonium : non a semi quod est medium : ut quidam autumant : sed quasi non perfectus tonus propter illud coma. non enim medius tonus est : sed de duabus toni partibus minima.

Ditono semiditono : tertiam agreditur.

Gui d'Arezzo. Regulæ musicæ rhythmicæ (éd. J.-P. Migne, Patrologiæ series latina 141)
Incipiunt item musicæ guidonis regulæ rhythmicæ in antiphonarii sui prologum prolatæ
[col. 407] Ditonus vero et semiditonus vocabitur.
Si qua vero vox ultra secundam tertiam adgreditur.

Diatessaron habetur cum ad quartam graditur.

Gui d'Arezzo. Regulæ musicæ rhythmicæ (éd. J.-P. Migne, Patrologiæ series latina 141)
Incipiunt item musicæ guidonis regulæ rhythmicæ in antiphonarii sui prologum prolatæ
[col. 407] Diatessaron habetur, cum ad quartam graditur.

Diapente nominatur quinte cum conjungitur.

Gui d'Arezzo. Regulæ musicæ rhythmicæ (éd. J.-P. Migne, Patrologiæ series latina 141)
Incipiunt item musicæ guidonis regulæ rhythmicæ in antiphonarii sui prologum prolatæ
[col. 407] Diapente nominamur, quintæ cum conjungitur.

Omnis vox secunde jungitur & tertie : quarte vero atque quinte non jungitur alter nisi diatessaron aut diapente sit ibi.

Gui d'Arezzo. Regulæ musicæ rhythmicæ (éd. J.-P. Migne, Patrologiæ series latina 141)
Incipiunt item musicæ guidonis regulæ rhythmicæ in antiphonarii sui prologum prolatæ
[col. 407] Omnis vox secundæ sibi jungitur et tertiæ,
Quartæ vero atque quintæ non junguntur aliter
Nisi diatessaron sit ibi vel diapente.

Septem species diapason consonantie : que ideo a majori numero extendi non possunt : quoniam octava est similis per omnia.

Consonantiam vero : licet aurium quoque sensus dijudicet : tamen ratio perpendit.

Boèce. De institutione musica libri quinque (éd. Gottfried Friedlein, 1867)
Lib. I, cap. 28. Quæ sit natura consonantiarum
[p. 220] Consonantiam vero licet aurium quoque sensus dijudicet, tamen ratio perpendit.
[C. Meyer] Le sens de l'ouïe reconnaît la consonance ; la raison cependant en apprécie le poids.

Septem planetarum soni. Septem discrimina vocum. Septem dies hebdomade. Septem species diapason consonantia. Septem modi cantandi.

Ut. mi. sol. Sit tibi quintus.

Decantare igitur quamlibet cantilenam in. f. terminantem per. ♮. quadratum vel durum apud doctos irrationabile atque ridiculum est.

Guillermo Despuig. Ars musicorum (1495)
Lib. IV, cap. 9. De modorum cantandi natura & qualitate
[fol. 31'] Decantare igitur quamlibet cantilena in. f. terminantem per. ♮. quadratum vel durum : apud doctos irrationabile atque ridiculum est.

Consonancia igitur bona est diatessaron : melior diapente : optima diapason.

Guillermo Despuig. Ars musicorum (1495)
Lib. III, cap. 26. De diapason consonantie precellentia
[fol. 23] Consonantiarum igitur bona est diatesseron : melior autem diapente : optima vero diapason que inde equisonantia natura effecta est atque ita ab omnibus appellata.

Ad laudem & honorem sanctissime Trinitatis. Patris et filii & spiritus sancti. Amen.

Nos autem gloriari oportet in cruce domini nostri jesu christi.

In Exaltatione Sanctæ Crucis, antiphona ad introitum
Introït de la fête de l'Exaltation de la Sainte Croix
[Introibo] Nos autem gloriári opórtet in Cruce Dómini nostri Jesu Christi : in quo est salus, vita et resurréctio nostra : per quem salváti et liberáti sumus.
[Introibo] Pour nous, il faut nous glorifier dans la Croix de Notre-Seigneur Jésus-Christ : en lui, nous avons le salut, la vie et la résurrection : par lui nous sommes sauvés et libérés.

Dulce lignum dulces clavos dulcia ferens pondera.

In Exaltatione Sanctæ Crucis, versus alleluiaticus
Alléluia de la fête de l'Exaltation de la Sainte Croix
[Introibo] Allelúia. Dulce lignum, dulces clavos, dúlcia ferens póndera : quæ sola fuísti digna sustinére Regem cælórum et Dóminum. Allelúia.
[Introibo] Allelúia. Ô doux bois, ô doux clous, vous portez un fardeau encore plus doux : ô Croix, toi seule as été digne de soutenir le Seigneur et Roi des Cieux. Allelúia.

 ↑  Espinosa, Juan de. Tractado breve de principios de canto llano [c.1520]

AVE MARIA GRACIA.

Salutation angélique. La Bible (Vulgate clémentine). Evangelium secundum Lucam
Évangile selon saint Luc : Cap. 1
[Luc. 1:26–28] In mense autem sexto, missus est angelus Gabriel a Deo in civitatem Galilææ, cui nomen Nazareth, ad virginem desponsatam viro, cui nomen erat Joseph, de domo David : et nomen virginis Maria. Et ingressus angelus ad eam dixit : Ave gratia plena : Dominus tecum : benedicta tu in mulieribus.
[L.-C. Fillion] Or au sixième mois, l'ange Gabriel fut envoyé de Dieu dans une ville de Galilée, appelée Nazareth, auprès d'une vierge fiancée à un homme de la maison de David, nommé Joseph ; et le nom de la vierge était Marie. L'ange, étant entré auprès d'elle, lui dit : Je vous salue, pleine de grâce ; le Seigneur est avec vous, vous êtes bénie entre les femmes.

 ↑  Molina, Bartolomé de. Arte de canto llano Lux videntis dicha (Valladolid, 1503)

Primus cum sesto. fa. sol. la. semper habeto.
Tercius & octavus. ut. re. fa. sic & secundus.
La sol. sol. la. quartus.
Ut mi sol sic tibi quintus.
Septimus. ut fa mi fa sol.

 ↑  Spañon, Alonso. Introducion muy util & breve de canto llano (Séville) [c.1504]

 ↑  Tovar, Francisco. Libro de musica pratica (Barcelone, 1510)

Ite maledicti.

Septem discrimina vocum.

Virgile. L'Énéide, Lib. VI
[vv. 645–47]
Nec non Threicius longa cum veste sacerdos
obloquitur numeris septem discrimina vocum,
jamque eadem digitis, jam pectine pulsat eburno.
[A.-M. Boxus & J. Poucet]
Et même voici le prêtre de Thrace [= Orphée], revêtu d'une longue robe, qui chante en cadence, faisant vibrer les sept notes de sa lyre, tantôt sous ses doigts, tantôt avec son plectre d'ivoire.

Ut. re. mi. standunt. fa. sol. la. quoque destendunt.

Formule correcte : 'Ut, re, mi scandunt fa, sol, la quoque descendunt.'

Est autem consonancia disimilium interse vocum in unum redata concordia.

Boèce. De institutione musica libri quinque (éd. Gottfried Friedlein, 1867)
Lib. I, cap. 3. De vocibus ac de musicæ elementis
[p. 191] Est enim consonantia dissimilium inter se vocum in unum redacta concordia.
[C. Meyer] Car la consonance est l'accord, réduit à l'unité, de sons dissemblables.

Disonancia vero est duorum sonorum sibimet impermixtorum ad aurem venies aspere injocunda percussio.

Boèce. De institutione musica libri quinque (éd. Gottfried Friedlein, 1867)
Lib. I, cap. 8. Quid sit sonus, quid intervallum, quid consonantia
[p. 195] Dissonantia vero est duorum sonorum sibimet permixtorum ad aurem veniens aspera atque injucunda percussio.
[C. Meyer] La dissonance en revanche est le choc rude et désagréable de deux sons entremêlés venant frapper l'oreille.

Coma es especium que major es tonus duobus diesibus.

Boèce. De institutione musica libri quinque (éd. Gottfried Friedlein, 1867)
Lib. III, cap. 8. De minoribus semitonio intervallis
[p. 278] Philolaus igitur hæc atque his minora spatia talibus definitionibus includit. […] Comma vero est spatium, quo major est sesquioctava proportio duabus diesibus, id est duobus semitoniis minoribus.
[C. Meyer] Voici les définitions auxquelles Philolaus intègre ces intervalles et des intervalles plus petits que ceux-là. […] Le comma, en revanche, est l'intervalle par lequel le rapport sesquioctave [= le ton] l'emporte sur deux diesis, c'est-à-dire deux demi-tons plus petits.

Coma est ultimum subjacens auditui.

Boèce. De institutione musica libri quinque (éd. Gottfried Friedlein, 1867)
Lib. III, cap. 13. Quod semitonium minus majus quidem sit quam .XX. ad .XVIIII. minus vero quam .XVIIII S. ad .XVIII S.
[p. 293] Nunc idem minus semitonium commati comparemus, quod est ultimum auditui subjacens ultimaque proportio.
[C. Meyer] Comparons à présent le demi-ton plus petit au comma, qui est le plus petit élément perceptible à l'audition et le rapport ultime.

Ydeo bemolle aditum est ut cum quarta esse precedente concordiam vel consonantiam habere.

Gui d'Arezzo. Micrologus de disciplina artis musicæ (éd. J.-P. Migne, Patrologiæ series latina 141)
Cap. 8. De aliis affinitatibus vocum, et . et ♮.
[col. 387] ♭. vero rotundum, quia minus est regulare, quod adjunctum vel molle dicunt, cum F. habet concordiam, et ideo additum est, quia F. cum quarta a se ♮. tritono differente nequibat habere concordiam : utramque autem ♭. ♮. in eadem neuma non jungas.
[M.-N. Colette & J.-C. Jolivet] Quant au b rond (rotundum) qui, parce qu'il est moins régulier, est dit 'adjoint' ou 'mol', il est en concordance avec F ; et il a été ajouté parce que F ne pouvait être en concordance avec ♮, – quatrième lettre à partir de F et qui en est séparée par un triton. Ne rapproche pas les deux b (♭ et ♮) dans le même neume.

Intervalo es acuti soni gravisque distancia.

Boèce. De institutione musica libri quinque (éd. Gottfried Friedlein, 1867)
Lib. I, cap. 8. Quid sit sonus, quid intervallum, quid consonantia
[p. 195] Intervallum vero est soni acuti gravisque distantia.
[C. Meyer] L'intervalle est la distance entre un son aigu et un son grave.

Septem discrimina vocum.

Virgile. L'Énéide, Lib. VI
[vv. 645–47]
Nec non Threicius longa cum veste sacerdos
obloquitur numeris septem discrimina vocum,
jamque eadem digitis, jam pectine pulsat eburno.
[A.-M. Boxus & J. Poucet]
Et même voici le prêtre de Thrace [= Orphée], revêtu d'une longue robe, qui chante en cadence, faisant vibrer les sept notes de sa lyre, tantôt sous ses doigts, tantôt avec son plectre d'ivoire.

Per septem etates discurentes laboravimus & in octava vero requiem ab omnibus laboribus espectamus.

Bartolomé Ramos de Pareja. Musica practica (1482) (éd. J. Wolf, 1901)
Pars I, trac. III, cap. 3. In quo musicæ mundanæ, humanæ ac instrumentalis per tonos conformitas ostenditur
'Guido' est Gui d'Arezzo ; 'Oddo' est le pseudo-Odon auteur d'un Dialogus de musica
[Wolf p. 59] Guido et Oddo dicunt ipsum gloriam repræsentare nec multum descendunt ut dicunt : per septem ætates discurrentes laboramus, in octava vero requiem ab omnibus laboribus expectamus.

Primus cum sexto fa. sol. la. semper abeto.
tertius et octavus ut. re. fa. fitque secundus.
la. sol. sol. la. quartus.
ut. mi. sol. sit tibi quintus.
septimus ut. fa. mi. fa. sol.

Septimus & sextus dan fa. mi. re. mi. quoque primus.
quintus & octavus fa. sol. fa. fitque secundus.
sol. fa. mi. re. fa. tertius.
re. ut. re. mi. re. quartus.

Capud sine cauda dicitur esse longa.

Formule correcte : 'Caput sine cauda dicitur esse longa.'

Proporcio equalitas nulla proporcio est.

Formule correcte : 'Proportio æqualitas nulla proportio est.'

Consonancia es acuti sony gravis que mistura.

Boèce. De institutione musica libri quinque (éd. Gottfried Friedlein, 1867)
Lib. I, cap. 8. Quid sit sonus, quid intervallum, quid consonantia
[p. 195] Consonantia est acuti soni gravisque mixtura suaviter uniformiterque auribus accidens.
[C. Meyer] La consonance est la fusion d'un son aigu et d'un son grave parvenant aux oreilles de manière agréable et homogène.

Armonia es facultas diferencias acutorum & gravium sonorum sensu hac racione perpendens.

Boèce. De institutione musica libri quinque (éd. Gottfried Friedlein, 1867)
Lib. V, cap. 2. De vi armonicæ et quæ sint ejus instrumenta judicii et quonam usque sensibus oporteat credi
[p. 352] Armonica est facultas differentias acutorum et gravium sonorum sensu ac ratione perpendens.
[C. Meyer] L'harmonique est la faculté d'évaluer les différences entre les sons aigus et graves à la fois par les sens et par la raison.

Musica es ars ordinandi plures voces concordantes supra uno tenore.

On trouve cette formule – sans mention du ténor – dans le traité musical sévillan anonyme, Ars mensurabilis et immensurabilis cantus (c.1480), conservé à la bibliothèque de l'Escorial (E–E C. iii. 23)
Cap. 1. De los que fueron inventores de la música
[L. Villalba Muñoz p. 121] Alio modo música est ars hordinandi plures voces concordantes in unum ; donde se sigue que, pues esta rroca tenía siete ventanas, que avía de aver diversos sones donde procedía aquella suavidad de melodía, que es el sugepto de la música en los oydos de los oyentes.
Elle apparaît chez Raymond Lulle, par exemple dans son Ars brevis (1308) (éd. citée Rome, 1513)
Pars X. Quæ est de applicatione. 12. De centum formis
[sig. c₅'] Musica est ars inventa ad ordinandum multas voces concordantes in uno cantu.
[tr. fr.] Chap. 23. Les cent formes
85. La musique est l'art d'ordonner beaucoup de voix pour concorder en un seul chant.